Jak spółdzielnie energetyczne zmieniają zasady gry na polskim rynku energii?

Kontekst ekonomiczny i rys historyczny dla spółdzielni energetycznych w Polsce

Ceny energii elektrycznej i gazu w Polsce w ostatnich latach osiągały rekordowe poziomy. W 2022 roku na rynku SPOT cena gazu w szczycie sierpniowym przekraczała 1 000 zł/MWh, a energii elektrycznej około 1 017 zł/MWh. Wzrost cen wynikał z kilku czynników: całkowitego uzależnienia od importu surowców energetycznych przy ograniczonej produkcji krajowej, skutków wojny w Ukrainie oraz wrażliwości rynku na globalne wahania cen surowców.

Polska importowała w 2022 roku ponad 20 mln ton węgla, głównie z Kazachstanu, RPA czy Kolumbii,
a wydatki na import gazu ziemnego wzrosły o 76% w stosunku do 2021 roku, osiągając 79,6 mld zł. Wzrost kosztów surowców odbił się na portfelach Polaków i budżecie państwa, który w latach 2022–2023 musiał przeznaczyć 26,4 mld zł na zamrożenie cen energii elektrycznej dla gospodarstw domowych oraz mikro-, małych i średnich przedsiębiorstw w ramach Tarczy Solidarnościowej, która została wprowadzona jako odpowiedź na gwałtowny szok cenowy.

Dodatkowo, na koszty energii wpływały mechanizmy UE, w tym Europejski System Handlu Emisjami (EU ETS), który wlicza koszt CO₂ w cenę energii, podnosząc koszty produkcji z paliw kopalnych. Polska początkowo generowała przychody ze sprzedaży przydzielonych limitów emisji, ale wraz z malejącymi wartościami uprawnień oraz rosnącymi cenami energii korzyści te zaczęły się zmniejszać, co w najbliższych latach może skutkować dodatkowymi obciążeniami dla budżetu państwa i odbiorców końcowych. Tradycyjny model węglowy został poddany próbie – infrastruktura krajowa była niewystarczająca, a rynek wrażliwy na zmienność cen surowców, co skutkowało wysokimi rachunkami i koniecznością interwencji państwa.

Specyfika problemu tworzy realną presję na sektor energetyczny w skali globalnej. Z perspektywy Polski kluczowe jest poszukiwanie rozwiązań lokalnych, które przyspieszają transformację energetyczną i rozwój energetyki rozproszonej. Spółdzielnie energetyczne – bo im poświęcony jest niniejszy wpis – umożliwiają podejmowanie konkretnych działań w wymiarze lokalnym, które jednak mają znaczenie w skali kraju. Proponowane rozwiązania przynoszą wymierne korzyści ekonomiczne, ekologiczne i społeczne dla lokalnych społeczności. Model „wytwarzamy razem, korzystamy razem” pozwala członkom optymalizować zużycie energii, zwiększać efektywność lokalnych źródeł OZE i ograniczać narażenie na wahania cen rynkowych. To również doskonała okazja do budowania trwałych relacji z sąsiadami i wielopoziomowej współpracy.

Czym jest spółdzielnia energetyczna?

Spółdzielnia energetyczna to formalna forma zrzeszeniowa, działająca w oparciu o liczne akty prawne m.in.: Prawo spółdzielcze, Ustawę o Odnawialnych Źródłach Energii (OZE) oraz przepisy Ustawy Prawo Energetyczne dotyczące przyłączeń i sprzedaży energii. Jej najważniejsze organy tak jak w przypadku klasycznych spółdzielni stanowią walne zgromadzenie spółdzielców, rada nadzorcza i zarząd, co zapewnia demokratyczne i transparentne zarządzanie – w przypadku spółdzielni osób fizycznych zagwarantowana jest pełna demokratyczność w myśl zasady „jeden członek posiada jeden głos”.

Spółdzielnie funkcjonują lokalnie; obecnie jedna spółdzielnia może operować na terenie maksymalnie trzech sąsiadujących gmin wiejskich lub miejsko-wiejskich, natomiast przy planowanych zmianach możliwe będzie również objęcie nimi gmin miejskich poniżej 100 tys. mieszkańców, jednak tutaj sytuacja legislacyjna jest bardzo dynamiczna. Maksymalna liczba członków wynosi 1000, minimalna: 3 dla spółdzielni osób prawnych i 10 dla osób fizycznych. Moc zainstalowana źródeł wytwórczych w spółdzielni nie może przekraczać 10 MW dla energii elektrycznej i 30 MW dla ciepła, a w skład źródeł mogą wchodzić m.in fotowoltaika, małe elektrownie wiatrowe, biogazownie oraz magazyny energii.

Działalność opisywanych wspólnot energetycznych opiera się przede wszystkim na wzajemnym wytwarzaniu i zużywaniu energii elektrycznej. Kluczowym pojęciem w tym kontekście jest autokonsumpcja, czyli wykorzystanie energii bezpośrednio przez członków wspólnoty w momencie jej wytworzenia. Obecnie wymaga się, aby stanowiła ona co najmniej 40% rocznego zapotrzebowania. Należy przy tym pamiętać, że okres rozliczeniowy dla energii elektrycznej i cieplnej opiera się już nie na godzinach, lecz na 15-minutowych przedziałach czasowych, co oznacza czterokrotnie dokładniejsze monitorowanie produkcji i konsumpcji. Z tego względu właściwe planowanie zużycia i wytwarzania energii jest niezwykle istotne już na etapie przygotowywania i uruchamiania spółdzielni energetycznej.

Spółdzielnie rozliczają się zarówno wewnętrznie pomiędzy członkami, jak i z operatorem sieci. W ramach mechanizmów dla posiadanych instalacji obowiązuje przejście w kierunku „starych” zasad net-meteringu jednak ze współczynnikiem 1:0,6 (niższym niż net-metering obowiązujący prosumentów w tzw. “starym” systemie). Oznacza to, że każda niewykorzystana kilowatogodzina może być oddana do sieci i częściowo „odebrana” w przyszłości w przeciągu roku. Ważne z perspektywy maksymalizacji korzyści jest jednak dbanie o to, by faktyczna konsumpcja była jak najbardziej zbliżona do wytwarzania, co wykazane zostanie w następnych podrozdziałach.

Wszystko powyższe dotyczy jednak energii rozliczanej w spółdzielni; energia dobierana z sieci w przypadku braku pokrycia wewnątrz spółdzielni rozliczana jest zgodnie ze stawkami taryfowymi obowiązującymi przed przystąpieniem do spółdzielni.

Dlaczego teraz?

Znaczenie spółdzielni energetycznych rośnie właśnie teraz, w odpowiedzi na kilka nakładających się czynników ekonomicznych, prawnych i społecznych. Po pierwsze, wysokie ceny energii i surowców, które zarysowaliśmy w akapicie 1., zmuszają odbiorców do szukania lokalnych sposobów stabilizacji kosztów. Po drugie, presja regulacyjna w Unii Europejskiej i Polsce sprzyja decentralizacji sektora energetycznego i zaangażowaniu lokalnych społeczności w produkcję i zarządzanie energią.

W kontekście prawnym kluczowe znaczenie mają unijne dyrektywy: RED II i RED III, które wyznaczają ramy dla wspólnot energetycznych i energetyki obywatelskiej, zachęcając do tworzenia rozproszonych źródeł energii oraz do większego udziału obywateli w rynku energii. Polska implementacja tych przepisów pozwala na zakładanie spółdzielni w oparciu o krajowe regulacje, przy wsparciu systemowym UE oraz państwa w formie dotacji, ulg i preferencyjnych pożyczek.

Dodatkowym motorem napędowym rozwoju spółdzielni było obniżenie progu autokonsumpcji do poziomu 40%, co umożliwiło pełniejsze wykorzystanie energii z instalacji fotowoltaicznych. Wcześniej wymóg wynosił 70%, co ograniczało opłacalność i elastyczność projektów. Od 2026 roku próg wraca do wcześniejszego poziomu, co w praktyce będzie wymagało większego zaangażowania członków spółdzielni, w tym inwestycji w magazyny energii i optymalizację zużycia, aby utrzymać wysoką efektywność lokalnego wykorzystania wytworzonej energii.

Prawne preferencje spółdzielni w Polsce

Spółdzielnie energetyczne w Polsce korzystają z szeregu preferencji prawnych i finansowych, które znacząco obniżają koszty działalności. Członkowie spółdzielni są zwolnieni z opłaty dystrybucyjnej (nawet do ok. 40% ceny na fakturze od operatora), z opłat OZE, mocowej, kogeneracyjnej, a także z podatku akcyzowego dla energii produkowanej i zużywanej wewnętrznie. Możliwe jest także znaczne obniżenie lub pominięcie kosztów bilansowania handlowego, które przy mniejszych instalacjach pokrywać może sprzedawca zobowiązany, z którym spółdzielnia musi podpisać umowę.

Spółdzielnia jako podmiot prawny może samodzielnie zaciągać zobowiązania, inwestować w nowe źródła i magazyny energii, oraz np. wykorzystywać istniejące, tracące na rentowności instalacje w systemie net-billing sprzedające nadwyżki do sieci po cenach w okolicy 0 gr/kWh (słownie: zero). Nadwyżki energii z przykładowej instalacji od sąsiada/sąsiadki, mogą być odpłatnie lub nie, dzielone między członków, co pozwala na maksymalizację korzyści ekonomicznych właściciela instalacji.

Kolejnym elementem jest uproszczona procedura uzyskania warunków przyłączenia od operatora sieci dystrybucyjnej. Operator nie może jednoznacznie odmówić wydania warunków przyłączenia do sieci, co z uwagi na lokalny charakter źródła wytwórczego jest jak najbardziej logiczne. Dodatkowo spółdzielnie mają dostęp do szeregu preferencyjnych pożyczek i dotacji, wyższych limitów finansowania projektów OZE, elastycznych warunków wkładu własnego oraz wsparcia doradczego.

Programy promujące rozwój lokalnych społeczności oraz długoterminową efektywność energetyczną czynią spółdzielnie atrakcyjnym narzędziem wspierania lokalnej energetyki obywatelskiej i zwiększania odporności społeczności na wahania cen energii.

W kolejnym artykule przedstawimy rozwój liczby spółdzielni energetycznych w Polsce, schemat jej założenia oraz potencjał finansowy i informacje o potencjalnych oszczędnościach.

Źrodła:

1) Forum Energii - Dr Joanna Maćkowiak-Pandera, Piotr Kleinschmidt „Ile płacimy za uzależnienie od importu paliw kopalnych?”, 20 grudnia 2022 (https://www.forum-energii.eu/ile-placimy-za-uzaleznienie-od-importu-paliw-kopalnych?)

2) Ministerstwo Klimatu i Środowiska „Ustawa zamrażająca ceny prądu przyjęta przez Sejm” 7 października 2022 (https://www.gov.pl/web/klimat/ustawa-zamrazajaca-ceny-pradu-przyjeta-przez-sejm?)

3) Dyrektywa RED II (2018/2001): Wprowadza definicję "społeczności energetycznych działających w zakresie energii odnawialnej" (REC). Zgodnie z art. 2 pkt 16, REC to społeczność oparta na dobrowolnym uczestnictwie, niezależna i skutecznie kontrolowana przez członków, zlokalizowanych w niewielkiej odległości od projektów dotyczących energii odnawialnej będących własnością społeczności i przez nią rozwijanych. Dyrektywa ta nakłada na państwa członkowskie obowiązek stworzenia ram prawnych wspierających takie inicjatywy.

4) Dyrektywa RED III (2023/2024): Ustanawia cel osiągnięcia udziału energii odnawialnej w końcowym zużyciu energii w UE do 42,5% do 2030 roku. Wprowadza również uproszczenia proceduralne dla projektów OZE oraz promuje innowacyjne modele, takie jak wspólnoty energetyczne, poprzez tzw. "regulatory sandbox" – przestrzeń testową dla nowych rozwiązań.